Νίκος Καζαντζάκης

Ο Νίκος Καζαντζάκης (18 Φεβρουαρίου 1883 - 26 Οκτωβρίου 1957) ήταν Έλληνας μυθιστοριογράφος, ποιητής, θεατρικός συγγραφέας και πολιτικός. Πιθανότατα ο σημαντικότερος αλλά και ο πιο αμφιλεγόμενος Έλληνας συγγραφέας και φιλόσοφος του 20ού αιώνα, γνωστότερος για τα έργα του Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά και Ο Τελευταίος Πειρασμός που έχουν γίνει και ταινίες. Είναι ο περισσότερο μεταφρασμένος σύγχρονος Έλληνας συγγραφέας.

Πηγαία

Αδερφοφάδες

• Αλίμονο σε όποιον ζει στην έρημο και θυμάται του κόσμου.
• Από τα καλά κερδεμένα παίρνει ο διάολος τα μισά - από τα κακά κερδεμένα, παίρνει και το νοικοκύρη.
• Βίγλα αψηλή στα φρένα μας η μνήμη. Προμηθέας Λυόμενος
• Δεν υπάρχουν ιδέες - υπάρχουν μονάχα άνθρωποι που κουβαλούν τις ιδέες - κι αυτές παίρνουν το μπόι του ανθρώπου που τους κουβαλάει.
• «Ε κακομοίρη άνθρωπε», είπε δυνατά, «μπορείς να μετακινήσεις βουνά, να κάμεις θάματα, κι εσύ να βουλιάζεις στην κοπριά, στην τεμπελιά και στην απιστία! Θεό έχεις μέσα σου, Θεό κουβαλάς και δεν το ξέρεις - το μαθαίνεις μονάχα την ώρα που πεθαίνεις, μα 'ναι πολύ αργά. Ας ανασκουμπωθούμε εμείς που το ξέρουμε, ας σύρουμε μπορεί να μας ακούσουν!»
• Ελευτεριά θα πει να μάχεσαι στη γης χωρίς ελπίδα! Οδύσσεια
• Θεός θα πει να κυνηγάς θεό στον αδειανόν αγέρα! Οδύσσεια
• Η καρδιά του ανθρώπου είναι ένα κουβάρι κάμπιες - φύσηξε, Χριστέ μου, να γίνουν πεταλούδες!
• Η λευτεριά δεν έχει σκοπό. Μήτε βρίσκεται στη γης ετούτη - στη γης ετούτη βρίσκεται μονάχα ο αγώνας για τη λευτεριά. Αγωνιζόμαστε για τα άφταστα, και γι' αυτό ο άνθρωπος έπαψε να είναι ζώο.
• Η προσευχή σήμερα λέγεται πράξη. Να ασκητεύεις σήμερα θα πει: να ζεις με τους ανθρώπους και να ανεβαίνεις κάθε μέρα, κάθε μέρα και όχι μονάχα τη Μεγάλη Παρασκευή με το Χριστό στο Γολγοθά. Και να σταυρώνεσαι.
• Ιερέας θα πει να μη φοβάσαι τους ανθρώπους.
• Καλή 'ναι η δικαιοσύνη, μα για τους αγγέλους - ο άνθρωπος ο κακομοίρης δεν αντέχει, θέλει έλεος...
• Μπας και βρίσκεται στον πάτο της Κόλασης, Κύριε, η πόρτα του Παραδείσου;
• «Μπορεί το λοιπόν ο άνθρωπος να ξεπεράσει τον άνθρωπο;» αναρωτιόταν ο παπα-Γιάνναρος. «Μπορεί, μπορεί», αποκρίνουνταν ο ίδιος, «μα μονάχα για μια ώρα, για δυο ώρες, μπορεί και για μια μέρα ολάκερη, μα φτάνει - αυτό θα πει Πυρκαγιά Θεού που οι απλοί άνθρωποι το λένε Παράδεισο».
• Ο αληθινός Χριστός περπατάει και αγωνίζεται μαζί με τους ανθρώπους.
• Ολάνθιστος γκρεμός της γυναικός το σώμα. Νικηφόρος Φωκάς
• Ό,τι εμείς οι άνθρωποι λέμε πόλεμο για την πίστη και την πατρίδα, τα κοράκια το λένε φαγοπότι - και ότι εμείς λέμε ήρωα, τα κοράκια το λένε νόστιμο κρέας.
• Πιο δυνατή η ψυχή από την ανάγκη, και δε συχωρνάει!
• Πυροβάτης είναι κάθε άγιος - πυροβάτης και κάθε τίμιος άνθρωπος στην Κόλαση ετούτη που την λένε ζωή.
• Σίγουρα, είναι η ψυχή από την πυρκαγιά του Θεού μια σπίθα και κάθεται μέσα στα άχερα τα κρέατα και τους βάζει φωτιά.
• «Στον κόσμο τούτον» συλλογίζουνταν, «θά 'σαι αρνί ή λύκος - αν είσαι αρνί σε τρων - αν είσαι λύκος τρως. Θεέ μου, δεν υπάρχει ένα τρίτο ζώο, καλύτερο, δυνατότερο»; Και μια φωνή μέσα του του αποκρίνουνταν: «υπάρχει, υπάρχει, παπα-Γιάνναρε, κάνε υπομονή. Τώρα και χιλιάδες χρόνια ξεκίνησε να φτάσει, να γίνει άνθρωπος - δεν έφτασε ακόμα. Βιάζεσαι; Ο Θεός δε βιάζεται παπα-Γιάνναρε.»
• Τι άσφαλτα, πρωτοπέφτει και φυτεύεται έτσι ο Λόγος του Θεού μέσα στην κοιλιά κι αγάλια ανεβαίνει και πιάνει την καρδιά και το νου του ανθρώπου!
• Τι θα πει λεύτερος; Αυτός που δεν φοβάται το θάνατο.
• Τίποτα γενναίο δεν μπορεί ο άνθρωπος να κάμει στον κόσμο, αν δεν υποτάξει τη ζωή του σ' έναν Αφέντη ανώτερό του.

Αναφορά στον Γκρέκο

• Αν μπορείς κοίταξε τον φόβο κατάματα και ο φόβος θα φοβηθεί και θα φύγει.
• Για ένα ήμουν σε όλη μου τη ζωή βέβαιος : πως ένας δρόμος, ένας μονάχα οδηγάει στο Θεό, ο ανήφορος. Ποτέ ο κατήφορος, ποτέ ο δρόμος ο στρωτός, ο ανήφορος μονάχα.
• Είπα στη μυγδαλιά: "Αδερφή, μίλησέ μου για το Θεό". Κι η μυγδαλιά άνθισε.
• Δεν έχουμε παρά μια μονάχα στιγμή στη διάθεσή μας. Ας κάνουμε τη στιγμή αυτή αιωνιότητα. Άλλη αθανασία δεν υπάρχει.
• Δεν είναι ο Χριστός το τέλος ,είναι η αρχή ,δεν είναι το "Καλώς όρισες!", είναι το "Καλό ταξίδι!".
• Δεν υπάρχει δύναμη πιο ιμπεριαλιστική στον κόσμο από την ψυχή του ανθρώπου. Καταχτάει, καταχτάται και όλο κι η αυτοκρατορία της φαντάζει στενή, πλαντάει, και θέλει να κυριέψει τον κόσμο για να μπορεί ν' ανασάνει.
• Είδα κάποτε μια μέλισσα πνιγμένη μέσα στο μέλι και κατάλαβα.
• Η ευτυχία απάνω στη γης είναι κομμένη στο μπόι του ανθρώπου. Δεν είναι σπάνιο πουλί να το κυνηγούμε πότε στον ουρανό, πότε στο μυαλό μας. Η ευτυχία είναι ένα κατοικίδιο πουλί στην αυλή μας.
• Η νιότη ζητάει αθανασία, δεν την βρίσκει, συμβιβασμό δεν καταδέχεται, κι από περφάνια αρνιέται τα πάντα. Όχι κάθε νιότη. Η νιότη η λαβωμένη από την αλήθεια.
• Κι αν ακόμα ήμουν σίγουρος πως θα πήγαινα στον Παράδεισο, θα παρακαλούσα το Θεό να με αφήσει να πάω από τον πιο μακρινό δρόμο...
• Μαζεύω τα σύνεργά μου: Όραση, ακοή, γέψη, όσφρηση, αφή, μυαλό, βράδυασε πια, τελεύει το μεροκάματο, γυρίζω σαν τον τυφλοπόντικα σπίτι μου, στο χώμα. Όχι γιατί κουράστηκα να δουλεύω, δεν κουράστηκα, μα ο ήλιος βασίλεψε.
• Ο δημιουργός παλεύει με ουσία σκληρή, αόρατη, ανώτερη του, κι ο πιο μεγάλος νικητής βγαίνει νικημένος. Για πάντα το πιο βαθύ μας μυστικό, το μόνο που άξιζε να ειπωθεί, μένει ανείπωτο. Δεν υποτάσεται ποτέ αυτό στο υλικό περίγραμμα της τέχνης. Πλαντούμε στην κάθε λέξη, βλέπουμε ένα δέντρο ανθισμένο, έναν ήρωα, μια γυναίκα, το άστρο της αυγής και φωνάζουμε: Αχ! και τίποτ' άλλο δεν μπορεί να χωρέσει τη χαρά μας. Όταν το Αχ! αυτό θελήσουμε, αναλύοντάς το να το μεταδώσουμε στους ανθρώπους, να το σώσουμε απο την ίδια μας τη φθορά, πως εξευτελίζεται σε λόγια αδιάντροπα, βαμμένα γεμάτα αέρα και φαντασία!...
• Ό,τι έγραψα ή έπραξα γράφτηκε και πράχτηκε απάνω στο νερό και χάθηκε.
• Πολύ συχνά δεν αντέχει ο άνθρωπος να κρατήσει αλάκερη του την ανθρωποσύνη, κουτσουρεύεται. Πότε θέλει ν'απαλλαχτεί απ'τη ψυχή του, πότε από το σώμα του και τα δύο μαζί να τα χαίρεται του πέφτει βαρύ. Μα εδώ στην Ελλάδα τα δύο αιώνια τούτα χαριτωμένα στοιχεία μπορούν να συγκεραστούν, να πάρει η ψυχή από το σώμα και το σώμα απο την ψυχή και να φιλιώσουν κι έτσι να μπορεί ο άνθρωπος στο Θείο αλώνι της Ελλάδας να ζει και να πορεύεται ακέραιος.
• Πρέπει να χτυπούμε, να χτυπούμε τη μοίρα μας, ως ν' ανοίξουμε πόρτα, να γλιτώσουμε!
• Τι φοβερός ανήφορος από τον πίθηκο στον άνθρωπο, από τον άνθρωπο στον Θεό.
• Χαρά στο νέο που θαρρεί πως έχει χρέος να ξαναδημιουργήσει τον κόσμο, να τον κάμει πιο σύμφωνο με την αρετή και τη δικαιοσύνη, πιο σύμφωνο με την καρδιά του, αλίμονο σε όποιον αρχίζει τη ζωή του χωρίς παραφροσύνη.

Ο φτωχούλης του Θεού

από το «Ο φτωχούλης του Θεού», επιμ. Πάτροκλος Σταύρου, εκδ. Καζαντζάκη (2008), σελ. 366, ISBN 9789607948144

• Δεν υπάρχει πράμα πιο κοντά μας από τον ουρανό· η γης είναι κάτω από τα πόδια μας και την πατούμε· ο ουρανός είναι μέσα μας.
  • σελ. 17
• Πλούσιος είναι όποιος δεν πεθυμάει τον πλούτο· φτωχός είναι ο πλούσιος που πεθυμάει κι άλλα πλούτη.
  • σελ. 251
• Ένα είναι [...] η γης και η ψυχή του ανθρώπου· διψούν κι οι δυο και περιμένουν πότε ν' ανοίξει ο ουρανός να ξεδιψάσουν.
  • σελ. 258
• Τι 'ναι η αγάπη, αδερφοί μου; δεν είναι μονάχα συμπόνια μήτε καλοσύνη· στη συμπόνια είναι δύο, αυτός που πονάει και αυτός που συμπονάει· στην καλοσύνη είναι δύο, αυτός που δίνει και αυτός που δέχεται· μα στην αγάπη είναι ένας, σμίγουν οι δύο και γίνουνται ένα, δεν ξεχωρίζουν· το εγώ κι εσύ αφανίζουνται· αγαπώ θα πει χάνουμαι.
  • σελ. 361

Ασκητική

• Ερχόμαστε απο μία σκοτεινή άβυσσο. Καταλήγουμε σε μία σκοτεινή άβυσσο. Το μεταξύ φωτεινό διάστημα το λέμε Ζωή. Ευθύς ως γεννηθούμε, αρχίζει και η επιστροφή, ταυτόχρονα το ξεκίνημα και ο γυρισμός. Κάθε στιγμή πεθαίνουμε. Γι' αυτό πολλοί διαλάλησαν: Σκοπός της ζωής είναι ο θάνατος.Μα και ευθύς ως γεννηθούμε,αρχίζει και η προσπάθεια να δημιουργήσουμε,να συνθέσουμε,να κάνουμε ζωή την ύλη.Κάθε στιγμή γεννιόμαστε.Γι' αυτό πολλοί διαλάλησαν: Σκοπός της εφήμερης ζωής είναι η αθανασία.
• Δεν ελπίζω τίποτα, δεν φοβούμαι τίποτα, λυτρώθηκα από το νου κι από την καρδιά, ανέβηκα πιο πάνω, είμαι λεύτερος.
• Δε ζυγιάζω, δε μετρώ, δε βολεύομαι! Ακολουθώ το βαθύ μου χτυποκάρδι.
• Δεν πολεμούμε τα σκοτεινά μας πάθη με νηφάλια, αναιμικιά, ουδέτερη, πάνω από τα πάθη αρετή. Παρά με άλλα σφοδρότερα πάθη.
• Ένα καράβι είναι το σώμα μας και πλέει απάνω σε βαθιογάλαζα νερά. Ποιος είναι ο σκοπός μας; Να ναυαγήσουμε!
• Έχεις ευθύνη. Δεν κυβερνάς πια μονάχα τη μικρή ασήμαντη ύπαρξή σου. Είσαι μια ζαριά όπου για μια στιγμή παίζεται η μοίρα του σογιού σου.
• Ζούμε μόνοι, πεθαίνουμε μόνοι, το ενδιάμεσο φωτεινό σημείο το λέμε ζωή.
• Η ανώτατη αρετή δεν είναι νά' σαι ελεύτερος, παρά να μάχεσαι για ελευτερία.
• Η καρδιά σμίγει ό,τι ο νους χωρίζει, ξεπερνάει την παλαίστρα της ανάγκης και μετουσιώνει το πάλεμα σε αγάπη.
• Μην καταδέχεσαι να ρωτάς: "Θα νικήσουμε; Θα νικηθούμε;" Πολέμα!
• Ν' αγαπάς την ευθύνη. Να λες: Εγώ, εγώ μονάχος μου έχω χρέος να σώσω τη γης. Αν δε σωθεί, εγώ φταίω.
• Να πεθαίνεις κάθε μέρα. Να γεννιέσαι κάθε μέρα. Ν' αρνιέσαι ό,τι έχεις κάθε μέρα.
• Να 'σαι ανήσυχος, αφχαρίστητος, απροσάρμοστος πάντα. Όταν μια συνήθεια καταντήσει βολική, να τη συντρίβεις. Η μεγαλύτερη αμαρτία είναι η ευχαρίστηση.
• Νίκησε το στερνό, τον πιο μεγάλο πειρασμό, την ελπίδα. Τούτο είναι το τρίτο χρέος.
• Πειθαρχία, να η ανώτατη αρετή.
• Ποτέ μην αναγνωρίσεις τα σύνορα του ανθρώπου! Να σπας τα σύνορα! Ν'αρνιέσαι ό,τι θωρούν τα μάτια σου. Να πεθαίνεις και να λες: Θάνατος δεν υπάρχει!
• Σα να 'ναι όλη η ζωή ετούτη τ' ορατό αιώνιο κυνήγι ενός αόρατου Γαμπρού, που κυνηγάει από κορμί σε κορμί την αιωνιότητα, την αδάμαστη Νύφη.
• Τι θα πει ευτυχία; Να ζεις όλες τις δυστυχίες.
• Τι θα πει φως; Να κοιτάς με αθόλωτο μάτι όλα τα σκοτάδια.

Ταξιδεύοντας: Ιαπωνία - Κίνα

• Πιστεύω ακλόνητα στην ανισότητα των ανθρώπων.

Ταξιδεύοντας: Ισπανία

– Κι η Δουλτσινέα;
– Άλλαξε κι αυτή. Κατέβηκε από τα σύννεφα της φαντασίας, ανέβηκε από το ταπεινό χωριό της. Ζει τώρα στη Μαδρίτη, παντρεύτηκε τον μοντέρνο Δον Κιχώτη, έγινε νοικοκυρά. Μαγειρεύει, πλένει, καβγαδίζει, κάνει παιδιά. Άλλαξε κι όνομα.
– Πώς τη λένε τώρα;
– Δημοκρατία.

Ταξιδεύοντας: Αγγλία

• Απέραντη, από τον πάτο της Κόλασης ώς την κορυφή του Παράδεισου, ψυχή. Αν ήταν αλάκερη η ανθρωπότητα να 'στελνε έναν αντιπρόσωπο να υποστηρίξει τα δίκαιά της στο Θεό, αυτόν θα 'στελνε. Είναι συνάμα ο μόνος που θα μπορούσε ν' αντιπροσωπέψει τον πλανήτη μας σ' ένα μεγάλο διαπλανητικό συνέδριο. Κανένας σαν τον Σαίξπηρ δε χρησιμοποίησε με τόση δύναμη συνάμα και γλύκα, με τόση τραχύτητα συνάμα και μελωδία, με τόσο μαγικό περίσωμα τις ανθρώπινες λέξες.

Ταξιδεύοντας: Ρουσία

• Μα δυο ήταν οι Ρούσοι δράκοι, που μας είχαν αρπάξει στα μυθικά χρόνια της νιότης μας: ο Τολστόι κι ο Ντοστογιέφσκι. Αυτοί οι δυο στάθηκαν οι μεγάλοι Πατέρες μας.

Ιστορία της Ρωσικής Λογοτεχνίας

• Η ρωσική φιλολογία έχει ηρωικό και μαρτυρικό χαρακτήρα. Όλη της η ιστορία είναι αδιάκοπο ηρωικό μαρτυρολόγιο. Έχει να παλέψει με παντοδύναμους σκοτεινούς εχθρούς: α) με το δεσποτικό καθεστώς: τσάρος, λογοκρισία, αστυνομία· β) με την ανώτερη μορφωμένη κοινωνία: επιπόλαιη, αδιάφορη, φιλήδονη, δειλή· γ) με τη μεγάλη μάζα του λαού: αδρανή, αμαθή, μοιρολάτρισσα. Γι' αυτό σε καμιά φιλολογία του κόσμου δεν υπάρχουν τόσοι διανοούμενοι που να πεθαίνουν τόσο νέοι, να καταδιώκουνται, να εξορίζουνται, να σκοτώνουνται, να τρελαίνουνται. Οι Ρώσοι λογοτέχνες όχι μόνο εκήρυχναν την ιερότητα της θυσίας, την ανάγκη να χαθεί το εγώ για τη σωτηρία του συνόλου, μα κι έδιναν πρώτοι το αιματηρό παράδειγμα.

• Στους δυο μέγιστους αντιπρόσωπους της ρωσικής ψυχής, στον Τολστόι και Ντοστογιέφσκι, που την περίοδο τούτη δημοσιεύουν τα ωριμότερά τους έργα, το ρωσικό τούτο πρόβλημα παίρνει πανανθρώπινο βάθος. Η πρώτη τοπική αγωνία: «Πώς θα σωθεί ο Ρώσος;», μέσα στις δυο μεγάλες ψυχές πλαταίνει, ξεχειλίζει τα ρωσικά σύνορα, ανυψώνεται στο μέγα παγκόσμιο ερώτημα: «Πώς θα σωθεί ο άνθρωπος;», «Ποιος είναι ο σκοπός της ζωής;».

• Η αρμονία είναι μια ανάγκη του ανθρώπινου λογικού· μα ο Θεός είναι ανώτερος από το λογικό, ανώτερος από την αρμονία. Ίσως η βαθύτερη διάκριση που μπορεί να γίνει μεταξύ Τολστόι και Ντοστογιέφσκι είναι τούτη: Ο Τολστόι υπήρξε προφήτης μιας τέτοιας αρμονίας· ο Ντοστογιέφσκι, προφήτης ενός τέτοιου Θεού.

Χωρίς πηγές

• Η ομορφιά δεν έχει έλεος. Δεν την κοιτάζεις, αυτή σε θωρεί και δε συγχωρεί...
• Ό,τι δεν συνέβη ποτέ, είναι ό,τι δεν ποθήσαμε αρκετά.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Εκδόσεις Καζαντζάκη [Πάτροκλος Σταύρου]
• Μουσείο Νίκου Καζαντζάκη, Κρήτη